સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી (Swami Dayanand Saraswati) નો જન્મ 1824માં મોરબી (મુંબઈનું મોરવી રજવાડું) નજીકના કાઠિયાવાડ પ્રદેશ જિલ્લા રાજકોટમાં બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો. મૂળ નક્ષત્રમાં જન્મ લેવાને કારણે તેમનું નામ મૂળશંકર પડ્યું. તેમણે વેદના મહાન વિદ્વાન સ્વામી વિરજાનંદજી પાસેથી શિક્ષણ મેળવ્યું હતું.
એક વખતે. ઘણા શિષ્યો સ્વામી વિરાજાનંદ (દડી સ્વામી)ની શાળામાં આવતા, થોડો સમય રોકાતા પણ તેમના ગુસ્સાને કારણે, તેમનો ત્રાસ સહન ન કરી શકતાં ભાગી જતા. કેટલાક શિષ્ય એવા નીકળશે કે જેઓ પૂરો સમય તેમની સાથે રહીને સંપૂર્ણ શિક્ષણ મેળવી શકે. દંડી સ્વામી (સ્વામી વિરાજાનંદ) ની આ એક મોટી નબળાઈ હતી.
દયાનંદ સરસ્વતીને પણ તેમના તરફથી ઘણી વખત શિક્ષા થઈ, પરંતુ તેઓ મક્કમ હતા, તેથી તેમણે સંપૂર્ણ શિક્ષણ મેળવવાનો સંકલ્પ કર્યો, અડગ રહ્યા. એક દિવસ દંડી સ્વામી ગુસ્સે થયા અને તેમણે દયાનંદને હાથમાં પકડેલી લાકડી વડે ખૂબ માર માર્યો. મૂર્ખ, નાલાયક... ખબર નથી કે તેઓ શું કહેતા રહ્યા
દયાનંદને હાથમાં ઈજા થઈ, બહુ દર્દ થયુ, પણ દયાનંદને જરાય ખરાબ ન લાગ્યું, પણ ઊભો થઈને ગુરુજીનો હાથ પોતાના હાથમાં લઈને પ્રેમથી બોલ્યો - 'તમારા કોમળ હાથને કષ્ટ થયુ તેના માટે હું માફી માંગુ છુ
દંડી સ્વામીએ દયાનંદનો હાથ ઝટકતા કહ્યું- 'પહેલા તે મૂર્ખતા કરે છે, પછી ચમચાગીરી કરે છે. મને તે બિલકુલ પસંદ નથી.' શાળાના તમામ વિદ્યાર્થીઓએ આ દ્રશ્ય જોયું. તેમાંથી એક નયનસુખ હતો, જે ગુરુજીનો પ્રિય વિદ્યાર્થી હતો. નયનસુખને દયાનંદ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ થઈ, ઊભો થઈને ગુરુજી પાસે ગયો અને અત્યંત સંયમથી કહ્યું - 'ગુરુજી! તમે એ પણ જાણો છો કે દયાનંદ એક તેજસ્વી વિદ્યાર્થી છે, તે સખત મહેનત પણ કરે છે.
દંડી સ્વામીને પોતાની ભૂલ સમજાઈ ગઈ હતી. હવે તેણે દયાનંદને પોતાની નજીક બોલાવ્યો. તેના ખભા પર હાથ મૂકીને તેણે કહ્યું- 'ભવિષ્યમાં અમે તમારું પૂરું ધ્યાન રાખીશું અને તમને પૂરેપૂરું સન્માન આપીશું.' રજા પૂરી થતાં જ દયાનંદ નયનસુખ પાસે ગયા અને કહ્યું- 'તમે મારી ભલામણ કરીને સારું કર્યું નથી, ગુરુજી અમારા શુભચિંતક છે. જો આપણે સજા કરીએ તો તે આપણા ભલા માટે જ છે. આપણે ક્યાંક બગડી ન જઈએ, એ જ ચિંતા કરે છે.
દયાનંદ સરસ્વતી, જેઓ ધાર્મિક સુધારણા માટે પ્રણેતા હતા, તેમણે 1875 માં મુંબઈમાં આર્ય સમાજની સ્થાપના કરી અને દંભી ખાંડિની ધ્વજ લહેરાવીને ઘણા નોંધપાત્ર કાર્યો કર્યા. આ દયાનંદ પાછળથી મહર્ષિ દયાનંદ બન્યા અને વૈદિક ધર્મની સ્થાપના માટે 'આર્ય સમાજ'ના સ્થાપક તરીકે વિશ્વ વિખ્યાત બન્યા.
આર્ય સમાજની સ્થાપના સાથે, ભારતમાં ડૂબી ગયેલી વૈદિક પરંપરાઓને પુનઃસ્થાપિત કરીને, હિન્દુ ધર્મને વિશ્વમાં ઓળખવામાં આવી. તેમણે હિન્દીમાં ગ્રંથોની રચના કરવાનું શરૂ કર્યું અને સંસ્કૃતમાં લખેલા અગાઉના ગ્રંથોનો હિન્દીમાં અનુવાદ પણ કર્યો. ભારતીય સ્વતંત્રતા અભિયાનમાં મહર્ષિ દયાનંદ સરસ્વતીનું પણ મોટું યોગદાન હતું. વેદોના પ્રચાર માટે તેમણે સમગ્ર દેશની મુલાકાત લીધી અને પંડિતો અને વિદ્વાનોને વેદોનું મહત્વ સમજાવ્યું.
સ્વામી દયાનંદના નોંધપાત્ર કાર્યો
આર્ય સમાજના સ્થાપક અને સમાજ સુધારક.
* સ્વામીજીએ ધર્મ પરિવર્તન કરનારા લોકોને ફરીથી હિંદુ બનવાની પ્રેરણા આપીને શુદ્ધિ ચળવળ શરૂ કરી.
* સ્વામી દયાનંદે હિન્દી ભાષામાં સત્યાર્થ પ્રકાશ પુસ્તક અને ઘણા વેદભાષ્ય લખ્યા.
* 1886 માં, સ્વામી દયાનંદના અનુયાયી લાલા હંસરાજ દ્વારા લાહોરમાં દયાનંદ એંગ્લો વૈદિક કોલેજની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.
* વર્ષ 1901માં સ્વામી શ્રધ્ધાનંદે કાંગરીમાં ગુરુકુલ શાળાની સ્થાપના કરી.
સ્વામી દયાનંદ માટે અગ્રણી લોકોના કેટલાક અવતરણો
* લોકમાન્ય તિલક - સ્વામી દયાનંદ, સ્વરાજ્યના પ્રથમ સંદેશવાહક.
* સુભાષ ચંદ્ર બોઝ - દયાનંદ, આધુનિક ભારતના શિલ્પકાર.
* ડૉ. ભગવાનદાસ - સ્વામી દયાનંદ હિંદુ પુનરુજ્જીવનના મુખ્ય શિલ્પકાર.
* એની બેસન્ટ- દયાનંદ પ્રથમ વ્યક્તિ હતા, જેમણે ભારતીયો માટે ભારતની જાહેરાત કરી હતી.
* સરદાર પટેલ- સ્વામી દયાનંદે ભારતની આઝાદીનો પાયો નાખ્યો હતો.