પાલનપુર ઉત્તર ગુજરાતનું એક એવું શહેર છે જે પાણીની કટોકટી અને દુષ્કાળ જેવી પરિસ્થિતિનો સામનો કરી રહ્યું છે. સ્વાધ્યાય પરિવારના 200 પરિવારો અહીં જે કરે છે તે માત્ર ગુજરાત માટે જ નહીં પરંતુ સમગ્ર દેશ માટે ઉદાહરણરૂપ છે. છેલ્લા 20-22 વર્ષથી આ પરિવારો વરસાદ દરમિયાન એકત્ર થયેલું પાણી જ પીવે છે. આ 20 વર્ષમાં કોઈએ ટેન્કર મંગાવ્યું નથી અને કોઈએ ફ્રીજનું પાણી વાપર્યું નથી.
દરેક ઘરમાં વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરવા માટે ભોંયરામાં ટાંકી બનાવવામાં આવી છે. આ ટાંકીઓ વર્ષમાં માત્ર એક જ વાર ખોલવામાં આવે છે અને સાફ કરવામાં આવે છે. પાણીની ગુણવત્તા ચકાસવા માટે તેનો લેબ ટેસ્ટ પણ કરાવ્યો હતો. રિપોર્ટમાં જાણવા મળ્યું છે કે આ પાણી સંપૂર્ણપણે પીવાલાયક છે અને તેની આસપાસના પાણી કરતાં વધુ સારી PH મૂલ્ય અને TDS છે.
વાર્ષિક 30 લાખ લિટર પાણી એકઠું કરે છે
બે દાયકાથી પાણીની બચત કરી રહેલા BAMS ડૉક્ટર મહેશ અખાણી કહે છે કે અગાઉ તેમના પિતા આ રીતે પાણીનો સંગ્રહ કરતા હતા. તેમનો પરિવાર દાયકાઓ પહેલા રાજકોટમાં રહેતો હતો. પાણીની ગંભીર કટોકટી હતી. જ્યારે તેણે આ સમસ્યા અંગે ગુરુમાતા સાથે ચર્ચા કરી તો તેણે કહ્યું કે ગીતામાં જ તેનો ઉકેલ છુપાયેલો છે.
ઉદાહરણ આપતાં ગુરુ માતાએ કહ્યું કે ઓમ કરાગ્રે વસતે લક્ષ્મી, કર્મધ્યે સરસ્વતી. કરમુલે ચ ગોવિન્દઃ પ્રભાતે કુરુદર્શનમ્ । અમે દરરોજ સવારે આ શ્લોકનો પાઠ કરીએ છીએ અને પૃથ્વીને પ્રણામ કરીએ છીએ. પૃથ્વી આપણી માતા છે, આકાશમાંથી પાણી પૃથ્વી પર આવે છે, પરંતુ રક્ષણના અભાવે તે નિરર્થક બની જાય છે.
તેણીને પૃથ્વી માતાના ખોળામાં સુરક્ષિત રાખવું જોઈએ. રાજકોટની આસપાસના તમામ પરિવારો આ વાત સમજી ગયા અને પ્રારંભિક તબક્કામાં 17 હજારથી વધુ કુવાઓ અને નાના તળાવોને જોડીને જળ સંચયનું કામ શરૂ કર્યું.
ગુરુ પ્રથામાં નવી પેઢીઓને જવાબદારી સોંપવામાં આવી
અખાણીએ જણાવ્યું કે, પાલનપુર અને તેની આસપાસના વિસ્તારોમાં માત્ર 1200 પરિવારો જ આ સમુદાયના છે, પરંતુ ફ્લેટ કે નાના મકાનોમાં રહેવાને કારણે તેઓ આમ કરી શકતા નથી. પરંતુ જેમની પાસે ઘર સાથે જમીન જોડાયેલી છે તેઓ ચોક્કસપણે પાણીની બચત કરે છે. અખાણી પણ આ સમુદાયના વડા છે, તેમના જણાવ્યા મુજબ, 200 થી વધુ પરિવારો વાર્ષિક 3 મિલિયન લિટર પાણીનો સંગ્રહ કરે છે.
તિથિ જોઈને પાણીનો સંગ્રહ
શિક્ષક વસંત ઠક્કરે જણાવ્યું કે નક્ષત્ર જોઈને પાણી એકત્ર કરવાનું કામ કરીએ છીએ. જ્યારે વરસાદ શરૂ થાય છે, અમે તૈયારી કરીએ છીએ. શ્રેષ્ઠ નક્ષત્ર આદ્રા માનવામાં આવે છે, જો આ સમયગાળા દરમિયાન વરસાદ ન પડે તો માઘ, પછી શ્લેષ અને પછી રોહિણીમાં પાણી રાખી શકાય છે. માગમાં મહત્તમ જળસંગ્રહ થાય તેવા પ્રયાસો થાય છે, તે સારી વાત છે.