Diwali 2024 - કયા રાજ્યમાં દિવાળી કેવી રીતે ઉજવવામાં આવે છે?

Diwali celebrations around India

Diwali 2024 - ભારત એક બહુ મોટો દેશ છે જેના ભાગમાંથી બાંગ્લાદેશ અને પાકિસ્તાન નામના ભાગો અલગ થઈ ગયા હતા. હવે જે ભાગ બચ્યો છે તે હિંદુસ્તાન કહેવાય છે. ભારતના રાજ્યોમાં દિવાળી ઉજવવાની પરંપરા અલગ છે. જો આપણે ભારતને 6 દિશામાં વહેંચાયેલું જોઈએ તો એક પશ્ચિમ ભારત, બીજું પૂર્વીય ભારત, ત્રીજું ઉત્તર ભારત, ચોથું દક્ષિણ ભારત, પાંચમું મધ્ય ભારત અને ઉત્તર-પૂર્વીય રાજ્ય એટલે કે પૂર્વ રાજ્ય. અને ઉત્તર વચ્ચે આવેલું  છે 

નોંધનીય છે કે આ તહેવાર લગભગ તમામ રાજ્યોમાં 5 દિવસ સુધી ચાલે છે. આ સમયગાળા દરમિયાન, ઘરની સફાઈ અને કલરકામ, નવા કપડાં અને વાસણો ખરીદવા, પરંપરાગત વાનગીઓ બનાવવી, રંગોળી બનાવવી, મીઠાઈઓનું વિતરણ કરવું, ફટાકડા ફોડવું અને લક્ષ્મી પૂજન કરવું એ તમામ રાજ્યોમાં પ્રચલિત છે. ફરક માત્ર પરંપરાગત વાનગીઓ, કપડાં અને પૂજાના સ્વાદમાં છે. 

1. પૂર્વ અને ઉત્તર-પૂર્વ ભારતમાં દિવાળી:

પૂર્વ ભારતમાં પશ્ચિમ બંગાળ, ઓડિશા, બિહાર અને ઝારખંડ રાજ્યોનો સમાવેશ થાય છે. ઉત્તર-પૂર્વ ભારતમાં પણ દિવાળીનું વિશેષ મહત્વ છે. અહીં પણ ઉત્તર ભારતની જેમ દિવાળી ઉજવવામાં આવે છે, ફરક માત્ર વાનગીઓ અને પરંપરાગત કપડાંનો છે. આ દિવસે માત્ર દીવા જ પ્રગટાવવામાં આવતા નથી, પરંતુ પરંપરાગત નૃત્યને પણ મહત્વ આપવામાં આવે છે. દેવી લક્ષ્મી પ્રવેશ કરી શકે તે માટે અહીં લાઇટ લગાવનારા લોકો તેમના ઘરના દરવાજા ખુલ્લા રાખે છે, કારણ કે દેવી લક્ષ્મી અંધારાવાળા ઘરમાં પ્રવેશતી નથી.

પશ્ચિમ બંગાળમાં દિવાળીનો તહેવાર ખૂબ જ ઉત્સાહ અને ઉમંગ સાથે ઉજવવામાં આવે છે. તેની તૈયારી 15 દિવસ અગાઉથી શરૂ કરી દેવામાં આવે છે. ઘરની બહાર રંગોળી બનાવવામાં આવે છે. દિવાળીની મધ્યરાત્રિએ લોકો મહાકાળીની પૂજા કરે છે.

ઓડિશામાં, પ્રથમ દિવસે ધનતેરસ, બીજા દિવસે મહાનિષા અને કાલી પૂજા, ત્રીજા દિવસે લક્ષ્મી પૂજા, ચોથા દિવસે ગોવર્ધન અને અન્નકૂટ પૂજા અને 5માં દિવસે ભાઈદૂજ ઉજવવામાં આવે છે. આદ્ય કાલી પૂજાનું અહીં વિશેષ મહત્વ છે.

બિહાર અને ઝારખંડમાં દિવાળીના અવસર પર હોળી જેવો માહોલ સર્જાય છે. અહીં દિવાળીનો તહેવાર ખૂબ જ ધામધૂમથી ઉજવવામાં આવે છે. અહીં પરંપરાગત ગીતો, નૃત્ય અને પૂજા પ્રચલિત છે. મોટાભાગના વિસ્તારોમાં કાલી પૂજાનું મહત્વ છે. લોકો એકબીજાને ખૂબ ગળે લગાવે છે, મીઠાઈઓ વહેંચે છે અને ફટાકડા ફોડે છે. ધનતેરસના દિવસે અહીં બજારો શણગારવામાં આવે છે.

પૂર્વોત્તર ભારતઃ દિવાળીના દિવસે ઉત્તર-પૂર્વના રાજ્યો આસામ, મણિપુર, નાગાલેન્ડ, મેઘાલય, ત્રિપુરા, અરુણાચલ, સિક્કિમ અને મિઝોરમમાં કાલી પૂજાનું વિશેષ મહત્વ છે. દિવાળીની મધ્યરાત્રિ તંત્ર સાધના માટે સૌથી યોગ્ય માનવામાં આવે છે, આથી તંત્રમાં માનનારા લોકો આ દિવસે અનેક પ્રકારની સાધના કરે છે. જો કે, આ દિવસે દીવા પ્રગટાવવાની, પરંપરાગત વાનગીઓ બનાવવાની, મીઠાઈઓ ખાવાની અને ફટાકડા ફોડવાની પણ પરંપરા છે.

2. પશ્ચિમ ભારતમાં દિવાળી:

પશ્ચિમ ભારતમાં ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, ગોવા, દાદરા અને નગર હવેલી અને દમણ અને દીવનો સમાવેશ થાય છે. અખંડ ભારત દરમિયાન સિંધ અને બલૂચિસ્તાનના ભાગોનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો.

ગુજરાતઃ ગુજરાતમાં દરેક વ્યક્તિ દિવાળીની આગલી રાત્રે પોતાના ઘરની સામે રંગોળી બનાવે છે. પશ્ચિમ ભારત વેપારી વર્ગનો ગઢ રહ્યો છે, તેથી અહીં દિવાળી દરમિયાન દેવી લક્ષ્મીના સ્વાગતનું વિશેષ મહત્વ છે. તમામ ઘરોમાં દેવી માટે ચરણો પણ બનાવવામાં આવે છે અને ઘરો રોશનીથી ઝળહળી ઉઠે છે.

દિવાળીને ગુજરાતમાં નવા વર્ષ તરીકે પણ ઉજવવામાં આવે છે. દિવાળીનો બીજો દિવસ કારતક મહિનાની શરૂઆત એ ગુજરાતીઓના નવા વર્ષની શરૂઆત એટલે કે બેસતુ વર્ષ તરીકે ઉજવાય છે. અહી પાંચ દિવસનો તહેવાર ઉલ્લાસ પૂર્વક ઉજવ્યા પછી લાભ પાંચમથી લોકો પોતાના કામઘંઘાની શરૂઆત કરવી શુભ માને છે. તેથી આ દિવસે કોઈપણ નવો ઉદ્યોગ, મિલકતની ખરીદી, ઓફિસ, દુકાન ખોલવી અને લગ્ન જેવા વિશેષ પ્રસંગોની પૂર્ણાહુતિ શુભ માનવામાં આવે છે. ગુજરાતમાં દેશી ઘીના દીવા ઘરોમાં આખી રાત પ્રગટાવવામાં આવે છે. ત્યારપછી બીજા દિવસે સવારે આ દીવાની જ્યોતમાંથી ધુમાડો ભેગો કરીને કાજલ બનાવવામાં આવે છે, જેને મહિલાઓ પોતાની આંખો પર લગાવે છે. આ એક ખૂબ જ શુભ પ્રથા માનવામાં આવે છે જે આખા વર્ષ દરમિયાન સમૃદ્ધિ લાવે છે. ઉત્તર ભારતની જેમ પશ્ચિમ ભારતમાં પણ દિવાળી 5 દિવસ સુધી ઉજવવામાં આવે છે.

મહારાષ્ટ્રઃ મહારાષ્ટ્રમાં દિવાળીનો તહેવાર 4 દિવસ સુધી ચાલે છે. વસુ બારસ પ્રથમ દિવસે ઉજવવામાં આવે છે જે દરમિયાન આરતી ગાતી વખતે ગાય અને વાછરડાની પૂજા કરવામાં આવે છે. ધનતેરસનો તહેવાર બીજા દિવસે ઉજવવામાં આવે છે. આ દિવસે વેપારી લોકો તેમના પુસ્તકો અને હિસાબની પૂજા કરે છે. આ પછી નરક ચતુર્દશી પર સૂર્યોદય પહેલા સ્નાન કરવાની પરંપરા છે. સ્નાન કર્યા પછી આખો પરિવાર મંદિર જાય છે. દિવાળી ચોથા દિવસે ઉજવવામાં આવે છે, જ્યારે દેવી લક્ષ્મીની પૂજા કરતા પહેલા પરંપરાગત વાનગીઓ જેમ કે કરંજી, ચકલી, લાડુ, સેવ વગેરે બનાવવામાં આવે છે.

ગોવા: સુંદર દરિયા કિનારે વસેલા ગોવામાં ગોવાઓની દિવાળી જોવા જેવી છે. પરંપરાગત નૃત્યો અને ગીતોથી શરૂ કરીને દિવાળી પર પરંપરાગત વાનગીઓનો સ્વાદ મહત્વનો છે. અહીં પણ દિવાળીનો તહેવાર 5 દિવસ ચાલે છે. આ દિવસે દીવા પ્રગટાવવાનો અને ફટાકડા ફોડવાનો ટ્રેન્ડ છે. અહીં રંગોળી બનાવવાનું વિશેષ મહત્વ છે. અહીં દિવાળીનો તહેવાર શ્રી રામ અને શ્રી કૃષ્ણ સાથે પણ જોડાયેલો છે. જો કે દિવાળીના દિવસે લક્ષ્મીની પૂજા કરવામાં આવે છે. ભારતના અન્ય રાજ્યોમાંથી લોકો ગોવાની મુલાકાત લે છે. અહીં ખાસ કરીને દશેરા અને દિવાળીની આસપાસ દિવાળીની ઉજવણી કરવી ખૂબ જ અદ્ભુત છે. ગોવામાં પણ દશેરા ભવ્ય રીતે ઉજવવામાં આવે છે.

3. ઉત્તર ભારતમાં દિવાળી:

ઉત્તર ભારતમાં જમ્મુ અને કાશ્મીર, હિમાચલ પ્રદેશ, ઉત્તરાખંડ, હરિયાણા, પંજાબ, રાજસ્થાન, દિલ્હી અને ઉત્તર પ્રદેશનો સમાવેશ થાય છે. ઉત્તર ભારતમાં દિવાળીનો તહેવાર ભગવાન રામની વિજયી વાર્તા અને શ્રી કૃષ્ણ દ્વારા શરૂ કરાયેલી નવી પરંપરા અને ઉજવણી સાથે સંકળાયેલો છે. પ્રથમ દિવસ નરક ચતુર્દશીનો સંબંધ શ્રી કૃષ્ણ સાથે છે. બીજો દિવસ ભગવાન કુબેર અને ભગવાન ધન્વંતરી સાથે જોડાયેલો છે. ત્રીજો દિવસ દેવી લક્ષ્મી અને રામના અયોધ્યા પરત ફરવા સાથે સંકળાયેલો છે. ચોથો દિવસ ગોવર્ધન પૂજા એટલે કે ભગવાન કૃષ્ણ અને પાંચમો દિવસ સાથે સંકળાયેલો છે.

દિવાળીના દિવસે, જ્યારે ભગવાન રામ, તેમની પત્ની સીતા અને ભાઈ લક્ષ્મણ 14 વર્ષના વનવાસ પછી અયોધ્યા પાછા ફરે છે, ત્યારે સમગ્ર શહેરને દીવાઓથી શણગારવામાં આવે છે. આ તહેવાર કારતક મહિનાની અમાવાસ્યાના દિવસે ઉજવવામાં આવે છે. અમાવસ્યા પર ખૂબ જ અંધારું હોય છે. પરંતુ જ્યારે ભગવાન રામ અયોધ્યા પાછા ફર્યા, ત્યારે અયોધ્યાના રહેવાસીઓએ દીવાઓ પ્રગટાવીને અને ફટાકડા ફોડીને શ્રી રામનું સ્વાગત કર્યું, સમગ્ર રાજ્યને પ્રકાશથી ભરી દીધું. ઉત્તર ભારત માટે, આ તહેવાર ખરાબ પર સારાની જીતના મહત્વ સાથે સંકળાયેલો છે.

આમ તો  ઉત્તર ભારતમાં, દિવાળીની ઉજવણી દશેરાથી શરૂ થાય છે જેમાં રામાયણની વાર્તા નાટકીય રીતે દર્શાવવામાં આવી છે. આ નાટક ઘણી રાત સુધી ચાલુ રહે છે, પરંતુ અનિષ્ટ પર સારાની જીત સાથે સમાપ્ત થાય છે. 5 દિવસ સુધી ચાલનારા દીપોત્સવના દિવસે અહીં પરંપરાગત વાનગીઓ અને મીઠાઈઓ તૈયાર કરવામાં આવે છે, લોકો નવા વસ્ત્રો પહેરીને એકબીજાને મળે છે, જુગાર રમે છે, ફટાકડા ફોડે છે અને વિવિધ પરંપરાગત વાનગીઓનો સ્વાદ માણે છે. હિમાચલ પ્રદેશ, દિલ્હી અને પંજાબના લોકો દિવાળીની રાત્રે જુગાર રમે છે

લક્ષ્મી પૂજાના દિવસે, પંજાબ, હરિયાણા, દિલ્હી, ઉત્તર પ્રદેશ, ઉત્તરાખંડ અને અન્ય આસપાસના વિસ્તારોમાં ઘરોને દીવાઓથી શણગારવામાં આવે છે, બંધનવાર (મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર પર કરવામાં આવતો શણગાર) અને રંગોળી અને રાત્રે દેવી લક્ષ્મીની પૂજા કરવામાં આવે છે. કેટલાક ઘરોમાં દૂધના ગ્લાસમાં ચાંદીનો સિક્કો નાખવામાં આવે છે અને પૂજા પછી સિક્કામાંથી દૂધ આખા ઘરમાં છાંટવામાં આવે છે. કેટલાક ઘરોમાં શસ્ત્રોની પૂજા પણ કરવામાં આવે છે.

હરિયાણાના ગામડાઓમાં લોકો અલગ રીતે દિવાળી ઉજવે છે. આ તહેવારના થોડા દિવસો પહેલા લોકો તેમના ઘરોમાં પેઈંટ કરાવે છે.. ઘરની દીવાલ પર અહોઈ માતાની તસવીર બનાવવામાં આવે છે જેના પર ઘરના દરેક સભ્યનું નામ લખેલું હોય છે. તે પછી આખા આંગણાને મીણબત્તીઓ અને દીવાઓથી શણગારવામાં આવે છે. દરેક ઘરમાંથી 4 દીવા ચાર રસ્તા પર મુકવામાં આવે છે જેને ટોના કહેવામાં આવે છે.

4. દક્ષિણ ભારત:

ભારતના દક્ષિણ ભાગને દક્ષિણ ભારત કહેવામાં આવે છે. દક્ષિણ ભારતમાં આંધ્રપ્રદેશ, કર્ણાટક, કેરળ, તમિલનાડુ, પુડુચેરી, લક્ષદ્વીપ અને આંદામાન અને નિકોબાર ટાપુઓના વિસ્તારોનો સમાવેશ થાય છે.

તમિલનાડુ: ભારતીય હિંદુ સંસ્કૃતિ હજુ પણ દક્ષિણ ભારતમાં તેના મૂળ સ્વરૂપમાં ટકી રહી છે. અહીં દિવાળીનો તહેવાર ઉજવવામાં આવે છે પરંતુ સૌથી મહત્વની બાબત એ છે કે દિવાળીના એક દિવસ પહેલા ઉજવાતી નરક ચતુર્દશીનું વિશેષ મહત્વ છે. જેમ ઉત્તર ભારતમાં દિવાળી 5 દિવસ ઉજવવામાં આવે છે, તેવુ દક્ષિણ ભારતમાં નથી. અહીં તહેવાર માત્ર 2 દિવસ ચાલે છે. આ દિવસે દીવો પ્રગટાવવો, રંગોળી બનાવવી અને નરક ચતુર્દશી પર પરંપરાગત સ્નાન કરવાનું વધુ મહત્વ છે.

દક્ષિણ ભારતમાં, દરેક વ્યક્તિ સવારે પોતાના ઘરના આંગણને સાફ કરે છે અને રંગોળી બનાવે છે. આ દિવસે નવા વસ્ત્રો પહેરવાની અને મીઠાઈ ખાવાની પરંપરા છે. દક્ષિણમાં દિવાળી સાથે જોડાયેલી સૌથી અનોખી પરંપરા છે જેને 'થલાઈ દિવાળી' કહેવામાં આવે છે. આ પરંપરા અનુસાર, નવવિવાહિત યુગલે દિવાળીની ઉજવણી કરવા માટે છોકરીના ઘરે જવાનું હોય છે, જ્યાં તેમનું સ્વાગત કરવામાં આવે છે. ત્યાર બાદ નવવિવાહિત યુગલ ઘરના વડીલોના આશીર્વાદ લે છે. પછી તેઓ દિવાળીની નિશાની તરીકે ફટાકડા પ્રગટાવે છે અને મંદિરમાં દર્શન માટે જાય છે. બંને પરિવારો દંપતીને વિવિધ ભેટો આપે છે.

આંધ્ર પ્રદેશ: આંધ્રમાં, દિવાળી દરમિયાન, હરિકથા અથવા ભગવાન હરિની કથાનું સંગીતમય પ્રસ્તુતિ ઘણા વિસ્તારોમાં કરવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન કૃષ્ણની પત્ની સત્યભામાએ રાક્ષસ નરકાસુરનો વધ કર્યો હતો, તેથી સત્યભામાની ખાસ માટીની મૂર્તિઓને પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે. અન્ય તમામ તહેવારો દક્ષિણના રાજ્યોની જેમ ઉજવવામાં આવે છે.

કર્ણાટકઃ કર્ણાટકમાં દિવાળી મુખ્યત્વે 2 દિવસે ઉજવવામાં આવે છે - પ્રથમ અશ્વિજા કૃષ્ણ અને બીજી બાલી પદયામી જેને નરક ચતુર્દશી કહેવામાં આવે છે. અહીં તેને અશ્વિજ કૃષ્ણ ચતુર્દશી કહેવામાં આવે છે. આ દિવસે લોકો તેલ સ્નાન કરે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન કૃષ્ણએ નરકાસુરનો વધ કર્યા પછી, તેમના શરીરમાંથી લોહીના ડાઘ દૂર કરવા માટે તેલ સ્નાન કર્યું હતું. દિવાળીના ત્રીજા દિવસને બાલી પદયામી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ દિવસે મહિલાઓ ઘરે રંગોળી બનાવે છે અને ઘરને ગાયના છાણથી ઢાંકે છે.  આ દિવસે મહિલાઓ ઘરે રંગોળી બનાવે છે અને ઘરને ગાયના છાણથી લીપેછે. આ દિવસે રાજા બલી સાથે જોડાયેલી કથાઓ ઉજવવામાં આવે છે.

5. મધ્ય ભારતમાં દિવાળી:

મધ્ય ભારતમાં મુખ્યત્વે બે રાજ્યો છે - મધ્યપ્રદેશ અને છત્તીસગઢ. બંને રાજ્યોમાં દિવાળીનો તહેવાર 5 દિવસ સુધી ચાલે છે. અહીંના આદિવાસી વિસ્તારોમાં દીવાનું દાન કરવાનો રિવાજ છે. આ પ્રસંગે આદિવાસી સ્ત્રી-પુરુષો નૃત્ય કરે છે. અહીં ધનતેરસના દિવસથી યમરાજના નામનો દીવો પણ પ્રગટાવવામાં આવે છે. આ દીવો ઘરના મુખ્ય દ્વાર પર લગાવવામાં આવે છે જેથી ઘરમાં  મૃત્યુ પ્રવેશ ન કરે.

સમગ્ર મધ્ય ભારતમાં, પ્રથમ દિવસ ભગવાન કુબેર અને ભગવાન ધન્વંતરી સાથે સંકળાયેલ છે  બીજો દિવસ નરક ચતુર્દશીનો શ્રી કૃષ્ણ સાથે સંકળાયેલો છે, ત્રીજો દિવસ દેવી લક્ષ્મી અને રામના અયોધ્યા પરત ફરવા સાથે સંકળાયેલો છે. ચોથો દિવસ ગોવર્ધન પૂજા એટલે કે ભગવાન કૃષ્ણ સાથે અને પાંચમો દિવસ ભાઈ દૂજ સાથે સંકળાયેલો છે.

મધ્ય ભારતમાં રંગોળીને બદલે માંડણે  બનાવવાની પરંપરા પ્રચલિત છે. જો કે રંગોળી પણ બનાવવામાં આવે છે, પરંતુ મંડાણ ખૂબ જ શુભ માનવામાં આવે છે. અહીં, દશેરા પછી આ તહેવારની તૈયારીઓ શરૂ થાય છે. ઘરોની સાફ-સફાઈ, પ્રિન્ટિંગ અને પેઇન્ટિંગની સાથે સાથે ઘરની તમામ વસ્તુઓને ધોઈને સાફ કરવામાં આવે છે. ખરાબ વસ્તુઓ ભંગારના ડીલરોને વેચવામાં આવે છે. ઘરોની સંપૂર્ણ સજાવટ પછી, ઘરોમાં વસ્તુઓ નવેસરથી મૂકવામાં આવે છે, જાણે નવું જીવન શરૂ થઈ રહ્યું હોય. બજારોને રંગો, રંગો, સ્પાર્કલર્સ, મોરના પીંછા, દીવા, લક્ષ્મીની મૂર્તિ અને ખાદ્ય ચીજોથી શણગારવામાં આવે છે. અહીં પણ આ તહેવાર 5 દિવસ સુધી ઉજવવામાં આવે છે.